حوزه؛ روشنگر دین و امت‌ساز 

یعنی شروع حوزه‌های علمیه اسلامی در زمان رسول الله در مدینه بر اساس آیه یادشده است. سپس دامنه این حوزه‌ها از مدینه به کوفه و نجف و بغداد و حله و ری و اصفهان و قم به وسیله ائمه اطهار علیهم‌السلام و خصوصاً امام صادق علیه‌السلام کشیده شد؛ یعنی مؤسس این حوزه‌ها خود رسول الله و بعد امام صادق‌اند و اکنون نیز اگر به این حوزه‌های علمیه شیعه که عمدتاً در ایران و عراق هستند مراجعه کنیم، هر کس را که در طول این هزار سال می‌بینیم، همه متنعم سر سفره امام صادق یا پنج هزار شاگرد امام صادق هستند. این نکته بسیار مهمی است.

آیه نفر می‌فرماید همه مسلمانان نمی‌توانند به مدینه بیایند و در محضر پیامبر اسلام‌شناس، فقیه و عالم به قرآن و سنت بشوند: «ما کان المؤمنون لینفروا کافة». همه نمی‌توانند از سراسر عالم به مدینه بیایند و در محضر پیامبر یا در زمان ائمه در محضر ائمه، همه ملا و فقیه و اسلام‌شناس شوند. پس چه باید کرد؟ «فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة»؛ از هر فرقه و قبیله و دسته و به اصطلاح امروز شهر و روستا، گروهی از خوش‌استعدادها، چه زن و چه مرد، فرقی نمی‌کند، «لیتفقهوا فی الدین»؛ در زمان پیامبر به مدینه خدمت پیامبر و در زمان ائمه خدمت ائمه بیایند و اکنون نیز به مراکز حوزه‌های مهم جهان اسلام مثل نجف و قم و اصفهان و مشهد و جاهای دیگر برای تفقه در دین بیایند و «لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون». عملاً تأسیس حوزه علمیه قم یا بازتأسیس آن در آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی به دست آیت الله مؤسس، آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، نقطه عطفی در تاریخ قم و تاریخ تشیع بود. نکته لطیفی که در پیام مقام معظم رهبری به آن پرداخته شده، این است که همان‌طور که ایشان در کتاب ۲۵۰ ساله تحلیل جامعه و کاملی در مورد ۲۵۰ سال امامت عصر حضور ائمه علیهم‌السلام دارند و برخلاف آنچه بعضی خیال می‌کنند، مثلاً سیاست امیرالمؤمنین فرق داشت با امام حسن یا امام حسن فرق داشت با امام حسین یا امام حسین با امام سجاد یا امام سجاد با امام صادق یا امام صادق با موسی بن جعفر، شاید آدم ساده‌اندیش خیال کند دوازده امام ما هر کدام سیاستی داشتند. ولی با این تحلیلی که در کتاب ۲۵۰ ساله انسان می‌بیند، احساس می‌کند گویی یک نفر، یک انسان ۲۵۰ ساله، تمام این دوره را، دو قرن و نیم را، تدبیر کرده است؛ یعنی یک فکر، یک طرح و یک عطر و هستی مسئله را تدبیر می‌کرده، گرچه توسط دوازده امام و در دوره‌ها و شرایط متفاوت بوده است. این دوره صد ساله تأسیس حوزه علمیه قم که در سه چهار مرحله، یکی دوره تأسیس و بنیان‌گذاری به اصطلاح فونداسیونش توسط آیت الله حاج عبدالکریم حائری ریخته شد و بعد یک دوره فترتی به وسیله آیات ثلاث، سه مرجع بزرگوار، مرحوم آیات صدر، خونساری و حجت اداره شد تا دوره شکوفایی که ۱۳۲۴ قمری شمسی آیت الله العظمی بروجردی آمدند و شانزده سال زعامت قم و حوزه و تشیع را به عهده گرفتند تا سال ۴۰ و بعد از سال ۴۰ که آیت الله بروجردی رحلت کردند، امام خمینی و آیات ثلاث دوباره آمدند و ادامه دادند. حدود ده تا بیست سال طول کشید تا به پیروزی انقلاب رسید. گرچه ظاهراً بین مدیریت آیت الله حائری و آیات ثلاث و آیت الله بروجردی و بعد امام و حرکت مبارزاتی و بزرگ امام متفاوت بود، علی‌رغم ظاهر متفاوتشان، تعبیر مقام معظم رهبری این است که حوزه توانست بعد از شصت سال رژیم شاهنشاهی را سرنگون کند. یعنی شروع حرکت به وسیله حاج عبدالکریم حائری بود، بعد ساختار این ساختمان به وسیله آیت الله بروجردی بود و کمال ساختمان به وسیله امام و مراجع دیگر بود. این نگاه نشان می‌دهد که علی‌رغم ظاهر متفاوت سیاست زعمای شیعه در این صد سال، مسیر یک مسیر حرکت استکمالی بوده و هر کسی که در زمان حاج شیخ بوده باید همان مسیر را می‌رفته، در زمان آیت الله بروجردی و امام تا به الان. این نکته لطیفی است که از فحوای بیان ایشان استفاده می‌شود.

اما نکته مهمی که ایشان در مورد حوزه تأکید دارند این است که وظیفه حوزه در یک کلام «بلاغ مبین» است؛ یعنی دقیقاً همان وظیفه انبیا علیهم‌السلام، خصوصاً خاتم انبیا مصطفی صلی الله علیه و آله. در بیان ایشان، حوزه چند وظیفه مهم دارد: اول، به عنوان یک نهاد درسی و تدریسی و تدرسی، وظیفه اول حوزه علم و آموزش است. وظیفه بعدی تحقیق و پژوهش جدید برای پیشرفت علم است. وظیفه سوم، تهذیب نیروهاست؛ طلاب و فضلایی که تربیت می‌کند. به حمدالله اکنون شاهد صدها هزار عالم و فاضل و فقیه و مفسر و مبلغ از ملت‌های مختلف دنیا هستیم که در این سال‌ها در این چند دهه، همه نتیجه و وسیله خدمات حوزه مبارکه هستند. اما همه این علم و درس و تدریس و تحقیق و تهذیب نفس و اخلاق و تربیت نیروی محذب و کارآمد، نتیجه نهایی‌اش باید یک کارکرد سیاسی و اجتماعی برای اسلام و تشیع داشته باشد؛ یعنی حاصل این نیروها باید بتواند پاسخگوی نیازهای امت و جهان اسلام برای تحقق حکمرانی اسلامی و وعده همه انبیا و ائمه خدا علیهم‌السلام باشد. یعنی حوزه از نظر ایشان نهادی درون‌گرا نیست، برون‌گراست و محصولاتش در نهایت باید تربیت مجاهد فرهنگی باشد؛ یعنی فقاهتی که فقط غرق در احکام فرعی نباشد، بلکه فقه امت‌ساز باشد. حالا با استفاده و همکاری با نهادهای علمی دیگر مثل دانشگاه، اما هدفش استقرار تمدن اسلامی در تراز جهانی است. پس این مرکز علمی که هم شامل برادران و هم خواهران است و صدها هزار عالم و فاضل و مبلغ تربیت کرده، خط مقدم جبهه تقابل با تهدیدهای دشمنان اسلام و پی‌ریزی تمدن اسلامی است و نهایت کارش باید پرورش مجاهد فرهنگی باشد.
نکته دیگر در پیام مقام معظم رهبری درباره حوزه‌های علمیه این است که با همه برکات و انوار طیبه‌ای که از این حوزه به برکت فاطمه معصومه سلام الله علیها به همه عالم ساطع شده و اکنون در هر جای عالم انسان می‌رود، برکات حوزه علمیه قم و طلاب و متخرجین و فضلایی که دو سال، چهار سال، پنج سال، ده سال، بیست سال در اینجا درس خوانده‌اند و سر سفره فاطمه معصومه متنعم شده‌اند و ملا شده‌اند و اکنون به کشورهای مختلف اعزام شده‌اند، در کنار نقاط مثبت، نکات منفی هم هست. یکی از آن‌ها این است که باید برای تربیت علما و خصوصاً مبلغین، که نیاز ضروری است، این دوره‌های طولانی کمتر شود. بله، برای کسی که می‌خواهد دوره اجتهاد عمیق و سی سال، چهل سال، پنجاه سال در حوزه بگذراند، این لازم است؛ اما برای مبلغی که می‌خواهد در عرض پنج، شش سال، هفت، هشت سال، اندوخته خوبی بردارد و با تسلط به زبان و منطقه اعزامی‌اش بتواند نیروی مبلغ مفیدی باشد، بعضی از این متون زیاد است. چون هر کسی که از مصلحین نسبت به حوزه‌ها پیشنهادی داده، غالباً یک بدنه‌ای همیشه مقاومت می‌کند و آن‌ها را متهم می‌کنند به اینکه این‌ها از سواد و علم بهره‌مند نیستند و می‌خواهند در زمینه تنبلی کنند. دو سه نمونه برجسته را خود ایشان اشاره کردند؛ مثل آخوند خراسانی، حاج عبدالکریم حائری، مرحوم آیت الله صدرالدین صدر، یکی از آیات ثلاثی که به این شیخ عبدالکریم و آمدن آیت الله بروجردی حوزه را اداره می‌کردند، پدر امام موسی صدر، امام موسی صدر معروف رهبر شیعیان لبنان، این‌ها جزو کسانی‌اند که تلاش کردند برای اصلاح بحث درسی حوزه و کتاب‌های درسی. یعنی این حرف ما حرف جدیدی نیست و عده‌ای باز نگویند که حوزه کار به سیاست ندارد. اگر حوزه هم با سیاست کار نداشته باشد، سیاست با حوزه کار دارد. همان‌طور که در قرن پیش، انگلیس و فرانسه و روس و این اواخر آمریکا دست تطاولشان به سمت ایران و حوزه و روحانیت و فقاهت و عمامه و مرجعیت دراز شد و این منطقه را مثل گوشت قربانی بین خودشان تقسیم کردند؛ منطقه عراق و حجاز و شام و فلسطین و آن غده سرطانی اسرائیل را گذاشتند و به قول ایشان یک قزاق ظالم تمام را در ایران حاکم کردند. حوزه اگر با آن‌ها کار نداشت، آن‌ها با حوزه کار داشتند. هر جا مقاومتی بود، سرکوب کردند. حتی به نجفی که آرام‌ترین حوزه بود، رحم نکردند و امثال اکابری مثل نائینی، آیت الله ابوالحسن اصفهانی، مرحوم خالصی را هم دستگیر و بعضاً تبعید کردند. بنابراین حوزه نمی‌تواند بگوید من در مورد حوادث روزگار و حوادث واقعه نقشی ندارم. حتی در سخت‌ترین دوران قبل از آیت‌الله حائری، مثل مرحوم میرزا محمد ارباب، شیخ ابوالقاسم کبیر و بعد آیات ثلاث بعد از آقای حائری، آقایان صدر و خونساری و حجت، آن‌ها هم نسبت به حوادث پیرامونی خودشان موضع داشتند. البته آن موضع حوزه صد سال پیش با موضعی که وقتی خورشید حضرت روح‌الله طلوع کرد، خیلی متفاوت و برجسته‌تر شد و کمال آن حوزه تأسیس شده در صد سال پیش اکنون به دست طلاب و فضلای جوان است. امیدواریم خدای متعال مرحمت کند، صاحب این حوزه، حضرت بقیة‌الله ارواحنا فداه عنایت کنند و این حوزه پاسخگوی حوادث منطقه و بلکه حوادث جهانی، قبیل ظهور که در حال رخ دادن و رخ نمودن است، باشد و دوباره مثل بقیه مسائل، این پیام که سرمایه ارزشمندی برای حوزه می‌تواند باشد، برای عده‌ای اسباب حساب و کتاب صاف کردن با رقبا و عده‌ای را کنار زدن و خود را تثبیت کردن قرار نگیرد و واقعاً همه اجزا و دستگاه‌ها و شخصیت‌های بزرگ حوزه ان‌شاءالله بر اساس این پیام و رهنمود روشنایی‌بخش خلف صالح امام بزرگوار که هر دو امام و جانشین شایسته‌شان، هر دو پرچم‌دار حوزه‌های علمیه و احیاگر حوزه‌های علمیه شیعه بودند و بزرگ‌ترین حمایت‌ها و رشدها در دوره زعامت آن‌ها اتفاق افتاده، ان‌شاءالله همه به سمت هدف اعلا و اثنا که کمال و شکوفایی حوزه‌های علمیه برای آمادگی ظهور مولایمان بقیة‌الله الاعظم، حجت بن الحسن المهدی ارواحنا فداه و عجل‌الله فرجه الشریف باشد، حرکت کنیم. به برکت صلوات بر محمد و آل محمد...